Sayılar ve Türümüze Katkıları // Caleb Everett

OKUMA PARÇASI

ÖNSÖZ

TÜRÜMÜZÜN BAŞARISI ÜZERİNE

Hayatta kalmak kolay değil. Daha evvel modern toplumlar tarafından şekillendirilmemiş bir ortama ayak bastıysanız, muhtemelen bu gerçeği çabucak anlamışsınızdır. Örneğin, tropik bir ormanda tek başınıza yürüyüş yaptığınızda, bu durum kendini sert bir şekilde belli eder. Bunaltıcı hava ve buna bağlı olarak yoğun bir şekilde terlemenizin (boğucu derecede nemli ortamlara vücudunuzun tam olarak adapte olamamasının bir yan etkisi) verdiği rahatsızlığın ötesinde, ortamdaki türlü çeşit bakteri ve virüse, böceklere ve daha büyük yırtıcı hayvanlara yem olma olasılığından kaygılanmanın yanı sıra, yiyecek bulmanızın ne kadar zor, hatta neredeyse imkânsız olduğunu keşfedersiniz. Amazon ormanlarının sık bitki örtüsü arasında ilerlerken ormanda yaşayan yerlileri takip etme fırsatı bulursanız, eğer biraz olsun bana benziyorsanız, takip ettiğiniz insanların bilgilerinden faydalanmazsanız, bulunduğunuz ortamın sizi bir anda yutabileceğinin farkına varırsınız. 1971’de, içinde bulunduğu yolcu uçağı Peru ormanlarının binlerce metre yukarısında parçalara ayrılan Juliane Koepcke, geçirdiği meşhur uçak kazasının ardından ormanın içinde yalnız başına dokuz günden uzun bir süre boyunca hayatta kalmayı başararak tüm dünyayı şaşkına çevirdi. Ergenlik çağındayken, Amazonlarda görev yapan iki biyoloğun kızı olarak yerel ekoloji hakkında edindiği bilgiler sayesinde hayatta kalmayı başardı. Buna rağmen, ormanda kaldığı süre boyunca yiyecek bulamadı ve sonunda yaşantılarını nehir kıyısında sürdüren yerel bir kültürün üyeleri tarafından kurtarıldı. Onunla aynı duruma düşerek ormanda mahsur kalan çoğu insan, hayatta kalmayı başaramaz. Aynı şey diğer el değmemiş doğal ortamlarda kaybolan insanlar için de geçerlidir. Kıtalararası denizcilik tarihi, yabancı oldukları yeni yaşam ortamlarında mahsur kalan denizcilerin hayatta kalabilmek için yerli toplulukların yerel ekoloji bilgilerine başvurmak zorunda kaldıklarını konu alan hikâyelerle doludur. Televizyonlarda yayınlanan, dışarıdan yardım almadan doğada yaşam mücadelesi veren bireylerin tasvir edildiği “realite” şovları, genelde yapımcıların “yalnız başına” hayatta kalmaya çalışan bireylere gerek duydukları temel gereçleri sağlaması, “terk edildikleri” ortamlarda hayatta kalabilmeleri için onları önceden hazırlayıp tedarikli bir film ekibiyle birlikte çekimler sırasında desteklemesi sayesinde çekilebiliyor. Bu kulağa biraz aşağılayıcı bir ifadeymiş gibi gelse de, çoğumuz dünyadaki ekosistemlerin büyük bir çoğunluğunda tek başımıza mahsur kaldığımızda muhtemelen birkaç günden, şanslıysak birkaç haftadan fazla hayatta kalmayı başaramayız.

Daha da şaşırtıcısı, yerel kültürlere mensup bireyler bile iyi tanıdıkları ortamlarda yanlışlıkla tek başlarına kaldıklarında, hayatta kalmakta zorlanabilir. Örneğin, sık dokulu bitki örtüsünün altında kaybolmak tropik ormanlarda yaşayan yerliler için nispeten daha az tehlike arz edebilir, ama bu bazı durumlarda onlar için de hayli riskli olabilir. Amazonlarda köylerine yakın yerlerde kaybolarak zar zor hayatta kalmayı başarabilen, hatta bazı talihsiz durumlarda hayatlarını kaybeden kabile üyeleri olduğunu biliyorum. Bu gibi vakalar önemli ve çoğu zaman göz ardı edilen bir noktayı vurgular: İnsan yaşamı kültür haznesinde depolanan ve ortak lisanlar aracılığıyla erişilebilen bilgilere bağımlıdır. Her gün, aslında bizde olmayan fakat diğer insanların zihinlerinden kolayca çekip çıkarabildiğimiz, binlerce yıllık bir süreç içinde bazen büyük zorluklara katlanılarak, çoğu zaman da rastlantı eseri edinilmiş bilgilerden faydalanırız. Kendi kültürünüzden birkaç örneği ele alalım: Mesela otomobilinizi, evinizdeki ısıtma sistemini veya bir tavuğun göğüs etini fileto halinde kesmenin en iyi yöntemini icat etmek zorunda kalmadınız; bu gibi teknolojiler ve davranışlar size önceki nesillerden miras kaldı. Davranışlarınızı konuştuğunuz lisan aracılığıyla sizden önceki nesillere resmi veya gayriresmi bir şekilde devamlı olarak öğretilen davranışları temel alarak şekillendirdiniz. Beslenme ve uyuma gibi temel ihtiyaçlarımızı gidermeye yönelik süreçler de dahil olmak üzere, gündelik faaliyetlerinizin büyük çoğunluğu, tamamen etrafımızdaki insanlardan edindiğimiz, onların da diğer insanlardan edindiği fikirlere dayanır. Çeşitli gereksinimlerimiz biyolojik temellere dayansa da bu gereksinimleri karşılamak için benimsediğimiz yaklaşımlar yerel kültürümüz tarafından şekillendirilir. Hayatlarımızı kolaylaştıran neredeyse her türlü malzeme ve davranışlarımızı şekillendiren her icat, başka insanlar veya insan gruplarının yenilikçilik ürünüdür. Fikirler söz konusu olduğunda, icat ettiğimizden çok daha fazlası bize önceki nesillerden miras kalır. Aynı şey bizden çok farklı kültürlere mensup bireyler için de geçerlidir. Yeni Gineli avcılar gerek duyduklarında ok ve yay gibi av aletlerini icat etmek zorunda kalmazlar – bu teknoloji onlara aldıkları eğitim veya önceki nesilleri taklit etmeleri sayesinde miras kalır. Her kültürün her nesli bir önceki neslin bilgi birikimini, çoğu zaman acı veren veya ölümcül sonuçlar doğuran olayların ardından yapılan tesadüfi keşifler sonucunda geliştirir. Örneğin, oklar, yaylar ve diğer temel av aletleri bir çırpıda tasarlanmamıştır. Bu aletler, avcıların bazı ok ve yay çeşitlerinin bazı amaçlar için diğerlerinden daha uygun olduğunu ve hayatta kalmaları için kendilerine daha fazla avantaj sağladığını fark etmeleriyle yüzyıllar içinde yavaş yavaş evrimleşmiştir.