Hav // Jan Morris

OKUMA PARÇASI

Önsöz

Hav’dan Son Mektuplar 1985’te yayımlandığında (ve Man Booker Ödülü’ne aday gösterildiğinde) seyahat acenteleri arasında beklenmedik bir sıkıntıya neden olmuştu çünkü Jan Morris’in seyahat yazarı olarak hak edilmiş bir ünü vardı ve çağdaş okuyucular bu romanın doğasına henüz yabancıydı. Seyahat acentelerinin müşterileri neden Hav’a ucuz uçak bileti bulamadıklarının bir izahını istiyordu. Buradaki sıkıntı tabii ki uçağın varış noktası değil, çıkış noktasıydı. İşin aslı buraya ne Londra ne de Moskova’dan gidemezdi insanlar; buraya sadece Rurutanya, Orsiniya ya da Görünmez Kentler’den gidebilirlerdi; bütün mesele doğru treni bulabilmekti.

Şimdi, yani yirmi yıl sonra, Morris yeniden Hav’a dönüp “Mirmidonların Hav’ı” isimli nihai bölümü ekleyerek seyahat rehberini geliştirmiş, derinleştirmiş ve müthiş bir şekilde allak bullak etmiş. Neticenin, sıradan bir okurun bir romandan beklediği şey olmaması, eserin son derece kusursuz kurgusallığının sorgulanması anlamına gelmez; yazarın son derece güçlü ve sarih hayal gücünün sorgulanması anlamına da gelmez.

Hikâye bölümlerden oluşuyor, sıradan romanların “aksiyon” veya “olay örgüsü”nden tamamen yoksun; fakat bu sözde anlatımsal zorunlulukların yerini genel olarak kitabın güçlü ve toparlayıcı gidişatı ve maksadı almış. Kitapta, romanlarda olması gereken başka bir sözde gereklilik daha yok; soyut bir fikri yansıtırken bir yandan da kendilerince unutulmaz bir varoluş biçimini takınan karakterlerden de yoksun. Her iyi seyahat yazarı gibi Morris de ilginç insanlarla konuşuyor ve sohbetlerini aktarıyor. Kitabın ilk bölümünde rastladığımız insanlar bize etrafı gezdirmek ve bizzat ülkelerine ne olduğunu göstermek için ikinci bölümünde de ortaya çıkıyor ama itiraf etmeliyim ki onlarla tekrar karşılaştığımda isimlerini tam hatırlamıyordum. Morris’in yeteneği bir portre çizmek değil; onun kişileri birer birey olarak değil, örnek birer Havlı olarak unutulmaz karakterlerdir.

Olay örgüsü ve karakterlerindeki bu eksiklik, geleneksel Ütopya’da yaygın bir durumdur; akademisyenlerin ve bir şeyleri sınıflandırmaya meraklı diğerlerinin Hav’ı da Thomas More ve arkadaşlarıyla aynı kefeye koymalarını bekliyorum. Saygın bir mevki olabilir lakin kitabın ait olduğu yer orası değil. Ben Hav’ın aslında bir bilimkurgu olduğunu söyleyince muhtemelen Morris ve özellikle yayıncısı bunun için bana müteşekkir olmayacak. Üstelik bana soracak olursanız Hav hem bilimkurgunun son derece bilinen bir türü hem de mükemmel bir örneği. Kitaptaki “bilim” ya da uzmanlık alanları toplumsal konulardan oluşuyor: Etnoloji, sosyoloji, siyaset bilimi ve hepsinin ötesinde tarih. Hav, tüm Akdeniz tarihinin, âdetlerinin ve politikasının birkaç bin yılına tutulmuş bir ayna gibi. Yansımalarını tek bir noktaya odaklayan bir ayna; yansımaları net bir şekilde hem gözlem hem de kurgu üzerine yoğunlaşıyor. Neredeydik, nereye gidiyoruz? Kitabın sorduğu sorular bunlar. Bu soruları, atlaslarda veya tarihte bulunmayan bir yer uydurarak yöneltiyor; fakat bu yeri var olan dünyaya mantıklı bir biçimde, zorlamadan katınca bize etrafıyla ilgili mesafeli, ironik ve devrimci bir görüş açısı sunmuş oluyor. 

Gulliver’in ziyaret ettiği adalardaki gibi hiciv içeren fantastik bir biçimi yok; Suudi Arabistan, Türkiye veya Downing Street’in geçmişine ve mevcut haline gerçekten vâkıf, son derece gerçekçi, kesinlikle gözleme dayanan bir eser. Ciddi bilimkurgu eserleri hayal ürünlerinin değil bir gerçekçiliğin biçemidir; Hav alternatif bir coğrafyanın ne kadar kullanışlı olabileceğine mükemmel bir örnek. Eğer bilimkurguyu bilmedikleri nispetle küçük gören üstatların ahmakça züppelikleri aklınızı çeler de Hav’a sırtınızı çevirirseniz hem yazık olur hem de çok büyük bir kayıp.